Το Τυρναβίτικο Καρναβάλι, σύμφωνα με έρευνες ιστορικών και ερευνητών, υπάρχει πολλά χρόνια πριν. Οι Καρναβαλικές εκδηλώσεις φαίνεται να ξεκινούν στα τέλη του 19ου αι. μετά την ίδρυση του πολιτιστικού και αθλητικού συλλόγου «Ανάπλασις» το 1898, σύλλογος που ιδρύθηκε έναν χρόνο ύστερα από τον καταστροφικό για τον Τύρναβο «ατυχή» ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897.
Δεν υπάρχουν όμως γραπτές μαρτυρίες που να εμπλέκουν την «Ανάπλασι» με το καρναβάλι και ιδίως με το έθιμο «Μπουρανί» με δεδομένο τον σκοπό της ίδρυσης της «Αναπλάσεως» που (κατά την άποψη του γράφοντα) ήταν διαφορετικός τα πρώτα χρόνια τουλάχιστον της δράσης του, δηλαδή «να αναπλάσει κοινωνικά» τον Τύρναβο μέσα από διαφορετικές προσεγγίσεις και δράσεις.
Συγκεκριμένες καταγραφές για την αρχική διοργάνωση του εθίμου δεν υπάρχουν, πριν το 1858 [Leon Heuzey] παρά μόνο σκόρπιες καταγραφές, καθώς και φωτογραφικό υλικό.
Στους Τυρναβίτες όμως, οι Απόκριες σημαίνουν καρναβάλι την Κυριακή άρρηκτα δεμένο με το Μπουρανί την Καθαρή Δευτέρα.
Το καρναβάλι και ιδίως το Μπουρανί στον Τύρναβο είναι γεγονός ότι διώχθηκε από πολλές κυβερνήσεις του παρελθόντος και την εκκλησία, επειδή ο τρόπος και η συνολική έκφραση των καρναβαλιστών και των Μπουρανιτών, ήταν σε απόκλιση με τα τότε χρηστά ήθη και έθιμα…
Η εφημερίδα «ΟΛΥΜΠΟΣ» στο φύλο της 3ης Μαρτίου του 1902, έγραφε για το «ΑΙΣΧΡΟΝ ΕΘΟΣ: Μεθ’ όλας τα επανειλημμένας συστάσεις του τύπου και των εχεφρόνων πολιτών οι κάτοικοι του Τυρνάβου δεν εννοούσι να ρίψωσιν εις κόρακας το αισχρούργημα εκείνο, όπερ υπό τύπον διασκεδάσεως τελούσι κατά πάσαν Καθαράν Δευτέραν, το γνωστόν υπό το όνομα ΄΄μπουρανί΄΄. Εάν δεν γινώσκητε το κατά το ελεεινόν τούτο έθος μη αναμένητε να μάθητε τούτο παρ’ ημών. Διότι ερυθριά και η γραφίς περιγράφουσατας τελούμενας οργιαστικάς σκηνάς κατά την τέλεση του εθίμου τούτου και μόνον προφορικώς δύναται τις χωρίς εν τούτοις να διαφύγη το ερύθυμα να ανακοινώση τι τοιούτον […]» (1)
Φωτο: αναφορά στο Μπουρανί του Τυρνάβου
Ο Δημοσθένης Ανδρεάδης έγραφε στα Θεσσαλικά Χρονικά για τις διασκεδάσεις των παλιών Τυρναβιτών κατά τα πλησιόχρονα χρόνια της ενσωμάτωσης της Θεσσαλίας και του Τυρνάβου στο Ελληνικό Βασίλειο «[…] Εξόν άπ’ αυτές στον Τύρναβο οι άντρες διασκέδαζαν — ευτυχώς ξέχωρ’ άπ’ τις γυναίκες — και με το « μ π ο υ ρ α ν ί », με τα « φ σ έ κ ι α » και με το « τ ό μ π λ ο ». Και οί τρεις όμως διασκεδάσεις τους αύτές δεν τιμούσαν πολύ τον πολιτισμό τους.
Το « μ π ο υ ρ α ν ί » ήταν ένα γλέντι άντρίκιο, πού γινόταν μονάχα την Καθαρή Δευτέρα και σέ μέρη πάντ’ απόμερα. Εκεί, βράζοντας σέ μια τσουκάλα λογής - λογής όσπρια και χόρτα μαζί και τραγουδώντας και χορεύοντας γύρω άπ’ αυτή, ξεστόμιζαν συναμεταξύ τους και στους περαστικούς διαβάτες αυτοί, πού διασκέδαζαν, τα πιο αισχρά αστεία, συνοδεύοντάς τα και με τις πιο αισχρές χειρονομίες! 'Ένα γλέντι κοντολογής, πού θύμιζε τα παλιά «Κρόνια».
Τα « φ σ έ κ ι α » — ένα είδος χαλκούνια — πετιόνταν (για διασκέδαση!) από άντρες κι’ από μεγάλ’ αγόρια σ’ άλλους συμπολίτες τους με το σκοπό, για να τούς τρομάξουν’ πραγματικώς όμως από σαδισμό, για να κάψουν το ρούχα τους ή και τούς ίδιους! Ή διασκέδαση αυτή γινόταν τ’ άπογέματα των δυό Κυριακών τής ’Αποκριάς […]. (2)
Παλιότερα ο γιορτασμός της Καθαρής Δευτέρας στον Προφήτη Ηλία:
Φωτο : Τυρναβίτες παρασκευάζουν το μπουρανί με όλα τα …μέσα
Διακρίνονται οι Αναστ. Κουγιώνης, Δημ. Μωραίτης
Ο Τυρναβίτης καθηγητής Βασίλειος Χατζηαντωνίου δημοσίευσε στα Θεσσαλικά Χρονικά μετάφραση βιβλίου για τον Τύρναβο όπως τον είδε ο Γάλλος Αρχαιολόγος και Περιηγητής Leon Heuzey (Λέον Εζέ) την 1 και 2 Ιουλίου 1858, αναφορικά με τα προνόμια και ελευθερίες που απολάμβανε ο Τύρναβος μεταξύ των οποίων ήταν η διατήρηση των παλιών εθίμων «Έκτος από τα προνόμια αυτά, στα όποια πρέπει να προσθέσωμε και την οργάνωση των έργασιών σέ σωματεία με τον πρωτομάστορά του το καθένα, οι Τυρναβίτες διατηρούν παλιά έθιμα, πού άποτελούν λαϊκή έκφραση τής έλευθερίας πού είχαν. Σήμερα άκόμη την ήμέρα τής Καθαράς Δευτέρας οι άνθρωποι τού λαού εκλέγουν έναν βασιλιά. Τού βάφουν μαύρο το πρόσωπο και τού βάζουν πάνω στο κεφάλι κ α λ π ά κ ι- μετά άφού κάνη το δικαστή και καθορίση τούς φόρους, τον περιφέρουν πάνω σέ γαϊδούρι με το πρόσωπο προς το πίσω μέρος κρατώντας την ούρα για χαλινάρι' τέλος όταν νυχτώση, τον πηγαίνουν στην άκρη ένός έλους και τον ρίχνουν κάτω. Οι Τούρκοι νομίζοντας ότι μ’ αυτό τον τρόπο χλευάζουν το σουλτάνο, ήρθαν μια μέρα να σφάξουν τον βασιλιά των Τυρναβιτών και όλη τη συνοδεία του. Ευτυχώς την ημέρα εκείνη φορούσε καπέλλο, με το όποιο διακρίνονταν οι Εύρωπαίοι στην ’Ανατολή. Οι Τούρκοι άντί να έκτελέσουν το άπαίσιο σχέσιό τους, άρχισαν το παιγνίδι και πλήρωσαν μάλιστα τον φόρο πού τούς όρισε ό βασιλιάς. Κατά το ταξίδι μου στον Όλυμπο στα 1855 είχα ήδη άκούσει να μιλούν για παρόμοια γιορτή στήν Τσαρίτσανη, μιά μικρή πόλη πού βρίσκεται πάνω από την επίδραση τού Τυρνάβου». (3)
Στις αρχές του 20ου αι. ο Αχιλλέας Τζάρτζανος για την Καθαρή Δευτέρα γράφει «Μέσα στα σπίτια την Καθαρή Δευτέρα γίνονταν γενικό καθάρισμα του σπιτιού, και ιδίως των σκευών και των επίπλων, και αυτή τη σημασία είχε για τους τότε, στον Τύρναβο τουλάχιστο, το όνομα της Καθαρής Δευτέρας. Άλλο τώρα ήσαν οι αποκριάτικες διασκεδάσεις, που γίνονταν τα βράδια των ίδιων ημερών έξω στις μικρές πλατείες της κωμοπόλεως και στα σταυροδρόμια, κοντά σε κανένα μπακάλικο, από άνδρες μόνον, και ιδίως από «μπαχτσαβαναραίους» και «ζευγιτάδες». Αυτοί έπιναν και μεθούσαν και άναβαν «μπαρμπαργιά» στη μέση της πλατείας ή του σταυροδρομιού, και τραγουδούσαν τραγούδια κατά κανόνα βωμολοχικά και άσεμνα είτε καθισμένοι είτε πιασμένοι σε χορό γύρω από την αναμμένη φωτιά. Αυτών οι αποκριάτικες διασκεδάσεις βαστούσαν και την Καθαρή Δευτέρα, οπότε προ μεσημβρίας, άναβαν πάλι φωτιά στο μέσο της πλατείας, ή του σταυροδρομιού, έστηναν επάνω της μια μεγάλη πυροστιά, και επάνω σ’ αυτή, μέσα σ’ ένα μεγάλο τέντζερη ή τσουκάλι, έφκειαναν της Καθαρής Δευτέρας το φαγητό, που το έλεγαν «μπουρανί». Ήτον μια χορτόσουπα αλάδωτη από σπανάκι με λίγο ρύζι μέσα και λίγο ξύδι, για να νοστιμίζει. Ενώ το μπουρανί αυτό έβραζε επάνω στη φωτιά, η παρέα γλεντούσε πίνοντας και λέγοντας διάφορα άσεμνα τραγούδια και πειράγματα για τους διαβάτες, που κατά τύχη περνούσαν από κει, ή για πρόσωπα της παρέας. Γίνονταν και αποκριάτικος χορός γύρω από τη φωτιά κι από το μαγειρευόμενο μπουρανί, ο οποίος συνήθως άρχιζε με το ακόλουθο τραγούδι:
Σταματίστι να ιδούμι
Πχοιο τραγούδι θελ’ να πούμι.
Τ’ κιαρατά του μπουρανί
Κιαρατάδις τόφκειαναν
Μασκαράδες τότρουγαν.
Φωτο: Τυρναβίτες με τον Αρχιμπουρανίτη στο μέσο, έχοντας τον φαλλό δεμένο στο κούτελο
Και ακολουθούσαν κατόπιν άλλα άσεμνα τραγούδια, τα οποία άμα τα άκουγε κανείς, μπορούσε να λάβει μια ιδέα, τι ήσαν τα φαλλικά και τα άλλα όμοια άσματα των αρχαίων Ελλήνων. Άμα τελείωνε το μαγείρεμα του μπουρανιού, η παρέα το έπαιρνε και πήγαινε σε κανένα μέρος έξω από την πόλη, συνήθως στα μέρη τα πλησίου του «Ξιράη» (Ξεριά), που ρέει πλησίον της κωμοπόλεως, και εκεί κάθονταν κι έτρωγαν κι έπιναν κι εξακολουθούσαν τα όμοια τραγούδια και τα άσεμνα πειράγματα με τα πρόσωπα, που σχημάτιζαν άλλες παρέες και είχαν κι αυτές το δικό τους μπουρανί.
Σε παλαιότερα χρόνια κάποιον, που γίνονταν «τύφλα στο μεθύσι», τον έκαναν βασιλιά, και αφού τον ανέβαζαν επάνω σε γαϊδούρι ξανάστροφα και του έδιναν να κρατεί την ουρά του ζώου, τον περίφερναν δια μέσου της αγοράς με διάφορα άσεμνα φερσίματα και λόγια. Το έθιμο αυτό του αποκριάτικου βασιλιά καταργήθηκε, καθώς φαίνεται, προ του 1875. Το έθιμο του μπουρανιού υπήρχε και κατά τα παιδικά μου χρόνια, μέχρι το 1885».
Επίσης η Παναγιώτα Σωτήρχου στο βιβλίο της «Ένα Δρώμενο Ευτεκνίας Από τη Θεσσαλία Το «ΜΠΟΥΡΑΝΙ» Τυρνάβου», αναφέρει ότι «[…] ο λαογράφος Γ.Α. Μέγας δίνει παρόμοια περιγραφή με αυτήν του Τζαρτζάνου, αλλά παραθέτει επιπλέον και έναν ιδιαίτερο σημαντικό στοιχείο. Για πρώτη φορά σε σχετική μελέτη γίνεται μνεία στη Φαλλοκρατία. Μαθαίνουμε, λοιπόν, ότι οι συμμετέχοντες κρατούσαν φαλλούς πήλινους, ξύλινους ή από καρότα, καθώς και ότι παλαιότερα περιέφεραν ένα μεγάλο ομοίωμα φαλλού μέσα σε άμαξα.
Η πιο αξιόλογη, ίσως, περιγραφή του δρώμενου είναι από τα μέσα του 20ου αι. Ο ερασιτέχνης λαογράφος και συνεργάτης της Κατερίνας Κακούρη, Θάνος Μουρράης-Βελλούδιος, στις αρχής της δεκαετίας του 1950 γυρίζει την Ελλάδα και καταγράφει δρώμενα γονιμότητας. Η μαρτυρία του είναι το παλιότερο περιγραφικό κείμενο που έχει δημοσιευτεί από αυτόπτη μάρτυρα, όπου περιγράφεται το «Μπουρανί» συγκεκριμένης χρονιάς.[…]» (4)
Ωστόσο υπήρχε και η αντίθετη άποψη, η θετική, για το Μπουρανί όπως φαίνεται σε σχετικό δημοσίευμα στην εφημερίδα «ΟΛΥΜΠΟΣ» στις 3-3-1902, παρά τον όποιο σαρκασμό μπορεί κανείς να διακρίνει, […]οι Τυρναβίται εμμένουσιν εκ καθήκοντος εις τα πάτρια ήθη, ως αληθείς Έλληνες!
Φωτο: δημοσίευμα στην εφημερίδα Όλυμπος (5)
Όμως πια μπορεί να είναι η προέλευση του εθίμου «Μπουρανί» ;
«Σύμφωνα, λοιπόν, με την παράδοση που μεταφέρει ο Βαρβούνης, κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας στην περιοχή Καστρί υπήρχε φυλακή, όπου οι Τούρκοι έκλειναν όσους αντιτάσσονταν στην εξουσία τους, Η Καθαρά Δευτέρα , όμως αποτελούσε ημέρα εξόδου για τους φυλακισμένου, οι οποίοι αφού γλεντούσαν, το βράδυ, μεθυσμένοι και αισχρολογώντας, κατευθύνονταν σε οίκο ανοχής στον Τύρναβο υπό την παρουσία των Τούρκων χωροφυλάκων. Όπως ήταν φυσικό οι Τυρναβίτες δεν αισθάνονταν ιδιαίτερα ασφαλείς με τέτοιους επισκέπτες και έτσι αυτό το βράδυ κάθε χρόνο άναβαν φωτιές και κρατούσαν δάδες, για να μπορούν να βλέπουν την επίφοβη πομπή.[…] Η σχολαστική καθαριότητα που συνήθιζαν να κάνουν οι γυναίκες κάθε Καθαρά Δευτέρα, λόγω της Σαρακωστής που ξεκινούσε , έδινε στους άντρες την ευκαιρία να αναζητήσουν ιδιαίτερη διασκέδαση […]» (6)
Με την δεύτερη εκδοχή συνδέει το δρώμενο με την ιστορία του τόπου και όσες περιπέτειες υπέστη η περιοχή του Τυρνάβου. Έτσι η γιορτή αυτή φέρεται να καθιερώθηκε από Αρβανίτες που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή περί το 1770, αν και χρονολογικά η πανώλη στον Τύρναβο ενέσκηψε κατά το 1813… (7)
Τέλος, πολλοί απ’ όσους ασχολήθηκαν με το ¨Μπουρανί» συσχετίζουν το έθιμο με αρχαίες φαλλικές λατρείες και με διονυσιακές τελετές. Το μπουρανί –η γιορτή του φαλλού– συμβολίζει την ευτεκνία και την αναπαραγωγή κατά την πρώτη εκδοχή έλκει τις ρίζες του στις αρχαίες γιορτές των αρχαίων Ελλήνων: Διονύσια, Θεσμοφόρια, Αφροδίσια, Θαργήλια και κυρίως αλωαί που ήταν γεωργική εορτή πανάρχαια λατρεία.
Φωτο: Παρέα Τυρναβιτών γιορτάζει το Μπουρανί στον Προφήτη Ηλία
Μετά τη λήξη του εμφυλίου πολέμου και προς το τέλος της 10ετίας του ΄50, στο Τυρναβίτικο Καρναβάλι παρατηρείται η συμμετοχή πεζοπόρων τμημάτων καρναβαλιστών. Τα άρματα ήταν απλά αλλά ευρηματικά και με σάτιρα. Όμως με την επικράτηση της χούντας το 1967, το Καρναβάλι απαγορεύεται. Το καρναβάλι του Τυρνάβου αρχίζει δειλά – δειλά μετά την μεταπολίτευση, το 1978 – 1979 όταν το 1980 διοργανώνεται πλέον οργανωμένα από τον Δήμο Τυρνάβου, για να φτάσει στις μέρες μας να θεωρείται έναν από τα μεγαλύτερα στην κεντρική Ελλάδα.
Φωτο: Προγράμματα καρναβαλικών εκδηλώσεων Δήμου Τυρνάβου
Φωτο: Εκδόσεις με θέμα το Μπουρανί (ιστορικά, δίστιχα)
Ένα από τα άρματα, στο πρώτο Καρναβάλι που διοργανώθηκε στην 10ετία του ΄50 ήταν και το «Οι Γερμανοί ξανάρχονται». Γνωστοί Τυρναβίτες μεταμφιεσμένοι σε Γερμανούς της «Wehrmacht des Reichs» (Βέρμαχτ του Ράιχ). Σύμφωνα με πληροφορίες στη φωτο διακρίνονται οι : Αλέκος Γιαννακός οδηγός, Γιάννης Γιαννακός που μόλις διακρίνεται, Χρήστος Ντόλας αξιωματικός, ενώ πίσω διακρίνονται δύο Γερμανοί …στρατιώτες ο Γιώργος Μουστάκας, …).
Η μετάβαση και η εμφάνισή τους στη Λάρισα έκανε μεγάλη αίσθηση (όπου πιθανόν να τραβήχτηκε και η φωτογραφία ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ), στην οποία μετέβησαν με τη συνοδεία δύο …μοτοσικλετιστών Τυρναβιτών.
Φωτο: Τυρναβίτες Γερμανοί εποχούμενοι στη Λάρισα προκαλούν …χάος (αρχείο Γ. Μουστάκα)
Ένα άλλο άρμα καρναβαλιού στην σημερινή οδό Ηρώων Πολυτεχνείου, τότε οδό Κ. Ροδοπούλου, σε ένα από τα Καρναβάλια της 10ετίας του ΄60 στο ύψος της διασταύρωσης του ΟΤΕ.
Φωτο: «Ταβέρνα της Πλάκας» Παλιό τζιπ με καρότσα μετασκευασμένο σε άρμα
(αρχείο οικ. Νικ. Ι. Σάμπρη)
Όπως προαναφέρθηκε το 1978-79 άρχισε δειλά – δειλά να αναβιώνει το Τυρναβίτικο καρναβάλι. Ο Δήμος ήταν αυτός που είχε τον πρώτο λόγο, αν και οι υποδομές δεν υπήρχαν, (Αμαξοστάσιο), ούτε οι αναγκαίοι οικονομικοί πόροι.
Ο Δήμος Τυρνάβου κινητοποιώντας τους εθελοντές Τυρναβίτες, κάλυπτε κάθε λεπτομέρεια που απαιτούσε η γιγαντιαία γιορτή των Απόκρεω, και καθοδηγούσε τους συμμετέχοντες καρναβαλιστές. Μάλιστα είχε δημιουργηθεί και επιτροπή για τα θέματα των αρμάτων και των πληρωμάτων. Ο αείμνηστος Αλέκος Αλεξάνδρου στα πρώτα καρναβάλια ήταν εκείνος που γέμιζε με αφίσες τις μεγάλες πόλεις της Θεσσαλίας και κυρίως Λάρισα, Βόλο, Τρίκαλα…
Το 1979 μεταξύ των λιγοστών αρμάτων που παρέλασαν την χρονιά εκείνη ήταν και τα «Ξόανα» μιας ομάδας φοιτητών. Το βράδυ της Κυριακής της 4ης Μαρτίου 1979 στην οδό Ηρώων Πολυτεχνείου εμφανίστηκαν «Τα Ξόανα» με αναφορά στην Καθαρή Δευτέρα, όπως η ομάδα τότε το φαντάστηκε. Πίσω, ξεχωρίζει η παρουσία ενός ακόμη άρματος. Και ο αείμνηστος Απόστολος Γκουλέτσας ευτυχώς ήταν εκεί και το φωτογράφησε…
Φωτο: Η εμφάνιση των Ξόανων… (φωτο Γκουλέτσας)
Το 1980 πλέον το καρναβάλι είχε απογειωθεί. Η συμμετοχή του κόσμου υπήρξε αρκετά μεγαλύτερη, τα άρματα πιο όμορφα, με μορφές και έντονα χρώματα.
Μία ομάδα νέων Τυρναβιτών, επέλεξε να παρουσιάσει το θηρίο της Καμπύλαγας στο πρώτο αυτό οργανωμένο Καρναβάλι μετά την μεταπολίτευση.
Φωτο: Μετά το πέρας της κατασκευής αναμνηστική φωτο
Σε μια αυλή ενός από την ομάδα (Ε.Β.) ελλείψει τότε άλλου οργανωμένου χώρου στήθηκε το εργαστήριο. Μία ομάδα νέων αποφάσισε να συμμετάσχει στο καρναβάλι του Δήμου, με τα ελάχιστα μέσα και οικονομικά που διέθετε.
Η πρώτη δοκιμαστική εμφάνιση του θεριού της Καμπύλαγας ήταν το βράδυ του Σαββάτου 16 και η επίσημη «πρεμιέρα» την Κυριακή της Αποκριάς 17 Φεβρουαρίου 1980 με την υπερπαραγωγή «Το Θηρίο της Καμπύλαγας».
Φωτο: Πρώτη εμφάνιση Σάββατο 16/2/1980 (φωτο Απ. Γκουλέτσας)
Το θεριό της Καμπύλαγας ήταν μια ξύλινη κατασκευή που μετακινούνταν με τα χέρια από μέσα, με τη συμβολή 5-6 ατόμων περίπου, για να υπάρχει η ελευθερία της κίνησης. Εξωτερικά επενδύθηκε με χαρτόνια, κεραία τηλεόρασης (προφανώς γιατί η TV κυριαρχούσε τότε) και στολίστηκε με διάφορα «στιχάκια» και πιπεράτες ζωγραφιές στο πλάι. Ανά διαστήματα, το θεριό άφηνε χαρτί υγείας και νερό στο δρόμο, παραπέμποντας στα ζώα (άλογα, γαϊδούρια, πρόβατα) που όταν περνούσαν από τα σοκάκια βουνίζονταν… Μπροστά πάντως ο Παναγιώτης Μπ. Ήταν «ο Γητευτής» που οδηγούσε εκ του ασφαλούς το θεριό ή τέρας.
Ο φωτογραφικός φακός του αείμνηστου Απόστολου Γκουλέτσα «αιχμαλώτισε» το Θηρίο της Καμπύλαγας, αρχειοθετώντας έτσι, την έμπνευση και την στιγμή της παρέας, για πάντα στην ιστορία του Καρναβαλιού.
Και φυσικά το γλέντι συνεχίζονταν την επομένη μέρα, την Καθαρή Δευτέρα με τον τρόπο που όλοι μας γνωρίζουμε.
Τα πρώτα χρόνια του εορτασμού μετά την μεταπολίτευση εκτός από τον Προφήτη Ηλία, την τιμητική της είχε και η μικρή «πλατεία Αγοράς» στην οποία γίνονταν με έναν αυθόρμητο, ζεστό και ταυτόχρονα τολμηρό τρόπο και λόγο, τα μπουρανίτικα δρώμενα …
Φωτο : Μπαϊράμης, Παρλαπάνος, Παντώστης, Νταβάρας, …, Χριστοδούλου Βαγγέλης με τις ...κατασκευές του (διαδίκτυο)
Υποσημειώσεις
(1) Φωτοθήκη Λάρισας, Γ. Γραβάνης, εικ. 2 Εφημερίδα ΟΛΥΜΠΟΣ 3-3-1902
(2) Επαρχία Τυρνάβου Ο Τύρναβος τα Πρώτα 25 Χρόνια, ΑΝΔΡΕΑΔΗΣ ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ, Θεσσαλικά Χρονικά, Έκτακτη Έκδοση 1881 – 1931, ΑΘΗΝΑ 1935 (σελ. 329-330, 343)
(3) Ο Τύρναβος όπως τον είδε ο Γάλλος Αρχαιολόγος και Περιηγητής Leon Heuzey (Λέον Εζέ) την 1 και 2 Ιουλίου 1858, ΘΕΣΣΑΛΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Έκτακτη Έκδοση 1881 – 1961, ΑΘΗΝΑ 1965 (σελ. 376-377)
(4) Ένα Δρώμενο Ευτεκνίας Από τη Θεσσαλία Το «ΜΠΟΥΡΑΝΙ» Τυρνάβου, Παναγιώτα Σωτήρχου, Συμπαντικές Διαδρομές, Θεσσαλονίκη 2011 (σελ. 28-29)
(5) Φωτοθήκη Λάρισας, Γ. Γραβάνης, εικ. 6, Εφημερίδα ΟΛΥΜΠΟΣ 3-3-1902
(6) Ένα Δρώμενο Ευτεκνίας Από τη Θεσσαλία Το «ΜΠΟΥΡΑΝΙ» Τυρνάβου, Παναγιώτα Σωτήρχου, Συμπαντικές Διαδρομές, Θεσσαλονίκη 2011 (σελ. 40-41)
(7) http://lartourism.thessaly.gov.gr/el/ekdilwseis-giortes/tirnavos-%20karnival?tmpl=component&print=1&%20page=
